Het werk van Gert Biesta toegepast op concrete lessituaties.

Vrijdag 11 december was ik aanwezig bij de werksessie met Gert Biesta over virtuositeit in het onderwijs georganiseerd door Het ABC (onderwijsadviseurs) in Amsterdam. 
Nu heb ik vaker bijeenkomsten met Gert Biesta bijgewoond, maar dit was de eerste keer dat wij als deelnemers zelf een vertaalslag zouden maken van zijn gedachtengoed naar een toepassing hiervan in de praktijk.
Bij mijn lesvoorbereidingen vraag ik mezelf voortdurend af welke doeldomeinen ik raak. Niet dat ik iedere les steeds alle drie de domeinen (kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming) aan bod wil laten komen, maar het is inmiddels een vanzelfsprekendheid voor me geworden om een korte lessencyclus tegen het licht van deze drie doeldomeinen te houden. De leidende vraag hierbij is: wat wil ik bereiken?

Na een introductie door Heleen Bouwmans van Het ABC over virtuoos onderwijs en een korte presentatie van Gert Biesta gingen we aan de slag met casussen van de deelnemers. De werkwijze was als volgt: Hester IJseling en ik brachten elk een casus in waarna Gert Biesta hierover in gesprek ging met ons. 

Hieronder de methodiek van de casusbespreking.

• - Beschrijf de situatie en je eigen handelen.
• - Waarom deed je dat?
• - Hoe zitten de drie doeldomeinen daarin?
• - Wat is de effectiviteit en vormende kwaliteit van je handelen?
• - Welke spanning en trade offs zie je?
• - Wat neem je daarvan mee?

Dit is de casus die ik gedeeld heb. Ik heb gekozen voor een recent onderwijsmoment.

 Woensdag 9 december examenklas 6 vwo. 

Deze les staat het lezen van een gedicht uit de Romantiek op het programma. Demain dès l’aube van Victor Hugo. Ik herinner me nog goed dat ik het zelf op de middelbare school las. Het gedicht gaat over verdriet. Hugo die afscheid heeft moeten nemen van zijn geliefde dochter Leopoldine die omgekomen is tijdens haar huwelijksreis op de Seine. Jaren later gaat de dichter op pad en reist hij door het landschap op weg naar haar graf om daar bloemen op te leggen. We lezen het gedicht en luisteren kort naar verschillende muzikale uitvoeringen. Ja zelfs naar een rapuitvoering, maar tot mijn verbazing vinden mijn leerlingen dat maar niets voor dit gedicht. We bestuderen de vorm, het rijmschema, ze ontdekken wat een alexandrijn precies is en we verbazen ons dat een gedicht dat in de eerste strofe lijkt op een liefdesgedicht aan het einde opeens een treurige wending krijgt. Maar we hebben het vooral ook over het verdriet van deze man na het verlies van zijn dochter en waarom hij die lange weg aflegt via bossen, bergen, velden om levende bloemen op haar graf te leggen. 

Eigenlijk wilde ik na het lezen van dit gedicht nog oefenen voor het schoolexamen luistervaardigheid van half januari, maar dinsdagavond, de dag voor deze les, zie ik op het 8 uurjournaal een fragment van het concert van U2 in Parijs. Het afgelaste concert van 14 november, de dag na de aanslagen, werd ingehaald.

Bono de leadzanger van U2 vertolkte in het Frans het eerste couplet van Ne me quitte pas. Ik besluit om geen luistervaardigheid te trainen, maar hier aandacht aan te besteden. Die avond maak ik wat opdrachten bij Ne me quitte pas van Jacques Brel. Ik laat het fragment uit het concert zien waar de namen van alle slachtoffers van 13 november op een groot doek, dat de Franse vlag voorstelt, verschijnen. Ik houd de gezichten van de leerlingen nauwlettend in de gaten en zie grote betrokkenheid.  

 Daarna gaan we aan de slag met de betekenis van het chanson. Wat zingt Bono nu eigenlijk? In welke situaties zeg je tegen iemand Ne me quitte pas; verlaat me niet?

 Na de les blijft X hangen. Dit is het 4^e jaar dat ik X lesgeef. X komt uit een diep dal. Wat heeft ze het vorig jaar moeilijk gehad. Regelmatig blijft ze na de les hangen of komt ze zelfs terug naar mijn lokaal na lestijd voor een gesprekje. Zo ook afgelopen woensdag.

“Weet u mevrouw Breek, als het niet zo goed met me gaat dan denk ik altijd maar aan uw liedjes uit de les.”

Dit zijn enkele vragen die Gert Biesta aan mij stelde en een korte weergave van mijn reactie met wat aanvullingen.

Beschrijf de situatie en je eigen handelen. En waarom deed je dat?
De keuze voor het omgooien van deze les was voor mij een innerlijke drive waar ik niet omheen kon. Ik wilde deze emotie van het concert aan mijn klas meegeven. Deze les draaide alles om verdriet. Verdriet van de dichter Hugo om het verlies van zijn dochter en het verdriet van alle slachtoffers in Parijs van wie de namen door de projectie op de Franse vlag levend werden gehouden. Dit viel samen. Ik voelde dat de vorm van deze les het goede was om te doen. Op dat moment prefereerde ik om de kwalificatiekant van de luistervaardigheid te laten voor wat het was en vooral de twee andere domeinen tijdens deze les te beroeren. Eigenlijk stond deze keuze voor een ontmoeting, een aanraking met de klas.
Onderwijzen is voor mij voortdurend deze keuzes maken. Ik houd altijd in mijn achterhoofd dat er in iedere klas leerlingen zitten die van huis uit nooit dit soort ervaringen meekrijgen. School is voor hen vaak de enige plek om in contact te komen met dit soort ervaringen die de wereld voor hen openen. Om met de woorden van Biesta te spreken: voor mij was deze keuze om deze emotie met mijn klas te delen op dat moment onderwijspedagogisch wenselijk en onontkoombaar.

Hoe zitten de drie doeldomeinen erin?
Ik denk dat ik in deze les toch alle drie de doeldomeinen in beeld gehad heb. Wel trad er een verschuiving op van een dominant kwalificatiedoel in deze les naar een grotere focus op het vormingsaspect.
Het kwalificatiedomein was aanwezig door de overdracht van dit Franse gedicht Demain dès l'aube en het bespreken van literaire termen zoals kwatrijn, alexandrijn, strofe, en ''regard intérieur''. Maar ook bij het beluisteren van het chanson Ne me quitte pas kwamen onbekende woorden voor, maakten de leerlingen kennis met één van de grootste chansonniers aller tijden: Jacques Brel en pikten ze tussen de regels door ook nog wat uitspraak mee. Het socialisatieaspect zat vooral in het kennis nemen van tradities rondom verdriet en afscheid nemen. Waarom leg je bloemen op een graf? Maar het belangrijkste domein van deze les was wat mij betreft de persoonsvorming. Dit soort lessen zijn bedoeld om na te denken over jezelf in relatie tot de wereld. Onderwijs is niet alleen een productieproces, maar bovenal een vormingsproces.

Wat is de effectiviteit en vormende kwaliteit van je handelen?
Ik vermoed dat het merendeel van de klas zich deze les over een jaar nog  herinnert. Een mens herinnert zich emotie. Ik had een klas vol aandacht en betrokkenheid: alle blikken waren op het scherm gericht. Duidelijk was dat deze leerlingen niet immuun waren voor wat er zich op dat moment afspeelde in de wereld. Heb ik mijn plicht verzaakt door deze les niet te trainen voor een op handen zijnde schoolexamen? 
Ik denk het niet. Als docent moet ik deze ruimte nemen. Dit was bij uitstek zo'n situatie waar ik samen met de leerlingen nadenk over de wereld om ons heen, over welke waarden we belangrijk vinden om met elkaar te delen. In mijn onderwijspraktijk voel ik me gedragen door de volgende zin:
''What do you want the children you teach to be like as adults?'' (Ron Ritchhart).

Ik hoop dat deze les en andere onderwijservaringen mijn leerlingen helpen om verantwoordelijk te kunnen en willen dragen voor wat zij straks de wereld in gaan brengen. 

Sommige effecten in het onderwijs zijn nu eenmaal niet meetbaar en daar is deze les een voorbeeld van. 

VICTOR HUGO